سرواژه- گروه فرهنگی؛ مستند‌های تاریخی نشان می‌دهد که جشن یلدا یا همان شب چله بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ سال است که وارد تقویم فرهنگی ما ایرانی‌ها شده است. هم‌اکنون نیز در آخرین روز پاییز، هر یک از ما بر اساس آداب و رسوم منطقه‌مان، این جشن را برپا می‌کنیم. اما سفره خوش رنگ و لعاب، حافظ خوانی و کرسی گرم ترکیب ثابت جشن یلدای همه ما ایرانی‌ها است.
به نقل از صداو سیما؛ در گذشته روشن کردن آتش و نشستن دور آن، نماد شب یلدا و جز جدایی ناپذیر آداب و رسوم این جشن بود. قدیمی‌ها باور داشتند که این آتش، نشانه‌ای از خورشید است و اهریمن و تاریکی را از بین می‌برد.
اما با گذشت سال‌ها، ابزار‌های دیگری همچون کرسی و بخاری، گرمابخش خانه‌ها شدند و حالا به شکل نمادین از آن‌ها استفاده می‌شود.
حافظ‌خوانی نیز جزئی از آداب و رسوم شب چله است. رسم است که در این شب، بزرگ فامیل برای هریک از اعضای خانواده تفألی به دیوان حضرت حافظ می‌زند و می‌گوید: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی». سپس مخاطب فال نیت می‌کند و دیوان باز می‌شود تا جواب تفألش مشخص شود.
آداب سفره شب یلدا؛ از انار و هنداونه تا سبزی پلو با ماهی
از دیرباز سفره خوراکی‌های شب یلدا بخش جذاب و جدایی ناپذیر آداب و رسوم شب چله بوده است. سفره‌ای که شامل میوه‌های خاص از جمله میوه‌های پاییزی، آجیل، تنقلات و میوه خشک می‌شود. البته قدیمی‌تر‌ها شمعدان و عطردان هم بر سر سفره شب یلدا می‌آوردند تا تمام اجزا کامل شود.
از میان میوه‌ها انار و هنداونه برای سفره شب چله معنا و مفهوم دارند. براساس باورها، میوه انار نماد باروری و برکت است و رنگ قرمزش هم نمادی از شادی و خورشید است.
هنداونه هم که شکل هندسی‌اش بی شباهت به خورشید نیست و تابستانی بودن‌اش یادآور گرمای فصل دوم سال و حرارات آن است. از همین رو هنداونه نیز بر سر سفره شب یلدا حضوری مستمر داشته است.
البته میوه‌های دیگری همچون پرتقال، سیب، خرمالو و گلابی نیز بر طبق رسوم منطقه‌ای در سفره شب چله حضور دارند. در برخی مناطق دیگر هم کدو و لبو به سفره افزوده می‌شود.
ناگفته نماند که شام مرسوم این شب در بیشتر مناطق ایران سبزی پلو با ماهی است، اما در برخی مناطق پخت انواع دیگری از غذا‌های محلی خوشمزه برای پخت در شب یلدا مرسوم است.
شب یلدا و چله عروس
عمر طَبَق کشی داماد در شب یلدا برای عروس شاید به قدمت این جشن برسد. در این شب عروس‌هایی که البته هنوز به خانه داماد نرفته اند، منتظر می‌مانند تا خانواده داماد با هدایای مرسوم از راه برسند.
البته نوع هدایا منطقه به منطقه فرق دارد. اما به شکل معمول کله قند تزیین شده، نقل و شیرینی، آجیل، پارچه، دسته گل، هندوانه و انار در سبد‌های تزیین شده چله عروس چیده می‌شود.
آداب و رسوم شب یلدا و شب چله در مناطق مختلف ایران
بررسی‌ها نشان می‌دهد که آداب و رسوم شب یلدا در بیشتر مناطق ایران، اشتراکات بسیار زیادی دارد. اما هر منطقه رسم خاص و آدب قابل توجه خود را دارد.
آداب و رسوم شب یلدا در همدان
در شب اول چله، وقتی که تمام اهل خانه دور هم جمع شدند، کدبانوی خانه کشمش، مویز، شانی، هندوانه و تخمه خربزه و هندوانه می‌آورد و روی کرسی می‌گذارد. وقتی که خوردنی‌ها و بگوبخند‌ها تمام شد، یک تکه پارچه تازه آب‌ندیده می‌آورند؛ یک نفر از زنان مسن و با کمال که شعر از حفظ دارد، شعر می‌خواند و دختربچه کوچک و معصومی روی همان پارچه آب‌ندیده سوزن می‌زند. حاضران مجلس در دل نیت می‌کنند. خواندن هر شعر که تمام شد، کسی که نیت کرده، شعر را جواب نیت خود می‌داند.
در بعضی خانواده‌ها رسم است که شب چله بیشتر در خانه بزرگ خانواده جمع می‌شوند و تمام میوه‌ها و خوراکی‌های زمستانی را می‌خورند. آن‌ها همه میوه‌های زمستانی را روی کرسی یا وسط اتاق می‌چینند و به آن دست نمی‌زنند شروع یک شعر امشب شب چله است/حسن خان سر پله است/بیارین هندوانه/حسن خان بلومانه از آمدن بزرگ جمع خبر داده او می آید تا خوراکی ها راقسمت کند.
یکی از رسوم دیگر این است که در پایان مراسم یک جارو را پرتاب می کنند اگر در آب بیافتد نوید آمدن سالی پرباران دارد و جمع به یمن این خبر خوش پایکوبی می کنند.
آداب و رسوم شب یلدا در خوزستان
رسم شب چله در خوزستان تفاوت‌هایی با دیگر مناطق کشور دارد. اما بخش عمده آن مربوط به سفره شب یلدا است. معمولا خوزستانی‌ها علاوه بر انار و هندوانه از خرما و ارده نیز برای تزیین سفره استفاده می‌کنند.
علاوه بر آن، قلیه ماهی شام مخصوص خوزستانی‌ها برای شب یلدا است.
در این منطقه افسانه‌ای هم وجود دارد که براساس آن فردی به نام قارون که هیزم شکن است، صبح بعد از شب یلدا برای خانواده‌های نیازمند هیزم هدیه می‌آورد. این چوب‌ها به طلا بدل می‌شود و خانواده فقیر را ثروتمند و بی نیاز می‌سازند. معمولا این افسانه در شب یلدا توسط بزرگان فامیل در خوزستان برای کوچک‌تر‌ها بیان می‌شود!
آداب و رسوم شب یلدا در اردبیل و آذربایجان
شب یلدا در آذربایجان و اردبیل به چیله گئجه‌سی شهرت دارد، که نمادی از مهربانی، صمیمیت و دورهمی و صله رحم است. این نامگذاری البته علت دارد. چرا که معمولا در این مناطق زمستان را به سه چله تقسیم می‌کنند چله اول که چله بزرگ (بویوک چیله) نامیده می‌شود، ۴۰ روز است. چله دوم که چله کوچک (کیچیک چیله) خوانده می‌شود، ۲۰ روز است. ۳۰ روز باقیمانده هم بایرام آیی خوانده می‌شود.
البته خوراکی‌های سفره شب چله در این منطقه از دیرباز متفاوت بوده است. براساس گفته ها، کشمش، نخودچی، گندم، جو، عدس و برنج برشته یا بوداده، مغز گردو، بادام، تخمه کدو، قیسی، سنجد و کدو، چغندر و… پای ثابت سفره شب چله بوده است. اما حالا این آجیل و تنقلات با آجیل‌های شور، خام و شیرین، میوه خشک، ژله، شیرینی و شکلات و میوه جایگزین شده است.
هر چند در قدیم خوردن قاووت و قورقا مرسوم بوده است. قاووت با آسیاب کردن گندم برشته و مخلوط کردن آن با بزرک و شکر تهیه می‌شود.
همچنین در این شب مردم در اربیل اشعار محلی بایاتی می‌خوانند و بازی‌های محلی انجام می‌دهند.
آداب و رسوم شب یلدا در تهران
آداب رسوم شب چله در تهران تفاوت‌های چندانی با دیگر مناطق کشور ندارد. در این استان نیز میوه‌های سفره شب یلدا، انار، هنداونه، پرتقال، سیب و… است. اما تفاوت‌هایی در گذشته وجود داشته که حالا بخش اعظم آن از میان رفته است.
یکی از این رسوم جالب، فال گرفتن برای جوان‌های دم بخت با گردو بوده است. به این صورت که بزرگان فامیل با شکستن گردو و از روی پوکی و یا پر بودن آن، بخت پسران و دختران جوان را می‌سنجدیدند.
علاوه بر آن چیدن خوراکی‌هایی همچون توت، کشمش و خرما مرسوم بوده است. همچنین آش شله قلمکار، دمپختک یا دم‌پخت باقالی هم از دیرباز پخت می‌شده است. البته در برخی از نقاط روستایی تهران هنوز این آداب و رسوم وجود دارد.
بازخوانی قصه‌های شفاهی از زبان بزرگتر‌ها هم در تهران رایج است. در این شب معمولا قصه خیر و شر، سنگ صبور، ماه‌پیشونی و… برای اهالی خانه و فامیل روایت می‌شود.
آداب و رسوم شب یلدا در مازندان
در مازندان شب یلدا و شب چله به «چله شو» مشهور است. کار‌ها معمولا با خانه تکانی و دانه کردن انار‌ها شروع می‌شود و به آغاز جشن چله شو ختم می‌شود. پخت شام یکی از رسوم ثابت این جشن است و معمولا کدبانوی خانه با پخت غذا‌های محلی همچون سبزی پلو با ماهی، یا اردک یا مرغ هنرش را در این شب نشان می‌دهد.
علاوه بر آن پخت فسنجان با مرغ یا اردک و کوکوسبزی نیز در مازندران مرسوم است. البته در برخی مناطق نیز شیرینی محلی پشت‌زیک پخت می‌شود. در کلاردشت هم تودلی آماده می‌شود که نام دیگر ماهی سفید شکم پر در این منطقه است.
همچنین با چیدن خوراکی‌هایی همچون انار، ماست، میوه، آجیل، گندم برشته یا برنج برشته، حلوا گردویی، تخمه بو داده هندوانه و کدو، کدو حلوایی پخته و مزه‌دار شده با دارچین و عسل و آجیل و میوه خشک که به مجموع آن‌ها «شب چره» گفته می‌شود، سفره شب یلدا رنگین می‌شود.
البته سفره چله شو مازندران با میوه محلی «کنس» تکمیل می‌شود. میوه‌ای که در استان‌های شمال کشور رشد می‌کند و پای ثابت جشن‌های باستانی این منطقه است.
ناگفته نماند که دیگر آداب رسوم شب یلدا همچون حافظ خوانی، جمع شدن دور کرسی، چیدن میوه‌هایی همچون انار و هنداونه بر سر سفره نیز در مازندران و دیگر استان‌ها پای ثابت شب چله است.
آداب و رسوم شب یلدا در شیراز
در سفره شب یلدای شیراز و فارس علاوه بر میوه‌های نمادین و پاییزی، خوراکی‌هایی همچون خرما، رَنگینَک، انجیر و ارده شیره جای دارند. در این شب، شیرازی‌ها و مردم استان فارس غذا‌هایی همچون کلم پلو و هویج پلو پخت می‌کنند.
آجیل این سفره هم ترکیبی از قصبک، نخودچی، کشمش، توت خشک، مویز، انجیر، مغز بادام، مغز گردو، شکر پنیر، برنجک و برگ هلو است.
علاوه بر این به خاطر حضور مقبره حافظ در شیراز مشخص است که دیوان ایشان جز جدایی ناپذیر آداب و رسوم مردم این منطقه باشد.
البته در برخی مناطق شیراز و فارس، فال کلوک رایج است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که هر کسی نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازد. سپس یک دختر بچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند و فردی به صورت فال، ترانه‌های محلی را می‌خواند.
